Nghề rèn truyền thống của người Ca Dong

Trong chuyến công tác tại xã Ngọc Tem mới đây, chúng tôi được cùng người dân nơi đây vun gốc lúa rẫy. Anh A Quế, ở làng Điek Nót đưa cho tôi cái knoa (dụng cụ được dùng để vun gốc) rồi nói: Cái này do người dân mình tự rèn nên “ăn đất” lắm, cô chỉ cần cào nhẹ thôi là đất đi liền. Nhờ làm hiệu quả nên nhiều người đặt các thợ rèn làm lắm.

Đúng như lời anh Quế, cái knoa nhẹ nhưng rất bén, tôi mới ghì nhẹ tay, lớp đất đỏ đã bung lên và bám vào gốc lúa.

Theo lời anh Quế, ở các cửa hàng tạp hóa trong xã, knoa, dao, liềm… được bày bán rất nhiều với mẫu mã đẹp nhưng người dân không ưa chuộng bằng những sản phẩm do chính những người thợ trong làng rèn nên.

“Các vật dụng bày bán giá rẻ hơn nhưng không bền, không bén bằng cái do chính tay người Ca Dong mình rèn đâu. Do vậy, ở đây mọi người thường đi rèn, chỉ khi thợ rèn bận quá, không làm kịp, bất đắc dĩ họ mới mua thôi” - anh Quế cho biết.

Anh A Quế cho biết: Ở xã Ngọc Tem có rất nhiều thợ rèn lành nghề như ông A Đa, A Nỉ, A Va…, họ làm tỉ mỉ mà chắc chắn lắm. Nhưng nếu muốn tìm hiểu thì đến nhà ông A Lược (81tuổi, ở làng Điek Nót ) – ông là một trong những người có thâm niên làm nghề rèn ở xã Ngọc Tem đấy.

Theo sự chỉ dẫn, chúng tôi tìm đến nhà ông A Lược. Khi ấy ông đang mải miết làm những công đoạn cuối cùng để hoàn thành một con dao. Thấy chúng tôi, bỏ con dao mới vào bọc, ông A Lược chậm rãi kể: Mình không biết cái nghề rèn của người Ca Dong có từ bao giờ, mình chỉ biết rằng ngày xưa cái nghề này thịnh hành lắm. Nhất là thời kháng chiến, người Ca Dong thường rèn các mũi giáo để dân làng đánh giặc. Qua chiến tranh, từ những mảnh bom, mảnh đạn, người Ca Dong mình lại chế tác, rèn ra rựa, ra dao để làm rẫy, làm ruộng.

Ngoài dao, rựa, Knoa, người Ca Dong còn rèn được búa, rìu…. Ảnh: H.T

Quan sát một số lò rèn, chúng tôi nhận thấy lò rèn của người Ca Dong đơn giản nhưng lại rất độc đáo. Họ dùng đất sét chịu nhiệt tốt đắp dạng hình vòm, làm thành bễ lộ thiên. Nếu người Kinh dùng hai ống bễ bằng gỗ, thụt hơi bằng pít tông thì bễ thụt của người Ca Dong dùng dạ dày con mang đem phơi khô rồi gắn vào ống dẫn hơi, qua lực quay của thợ rèn, túi da phồng lên xẹp xuống sinh ra hơi rồi đẩy thẳng vào bể lộ thiên.

Ông A Var (40 tuổi, ở thôn Điek Tem) cho biết: Bể lộ thiên này kín, giữ được nhiệt tốt, hơn nữa lại không để thoát hơi ra ngoài nên sử dụng rất hiệu quả, nó có thể làm than cháy đỏ và rất đều. Nói rồi, ông cho chúng tôi làm thử, quả thật như vậy, chỉ quay nhẹ vài vòng, lò than đã rực hồng.

Theo lời những người thợ rèn nơi đây, ngày trước, người Ca Dong rèn dụng cụ từ quặng nhưng nay đa số đều rèn từ sắt có sẵn. Từ một cục sắt, người Ca Dong nung cho đỏ rực rồi đem nhúng vào nước để nhiệt độ giảm đột ngột làm cho sắt non hơn để dễ đập thành sản phẩm. Sau đó, người thợ phải hình dung được hình dạng của công cụ rồi dùng đột và búa cắt thành hình công cụ cần rèn. Họ tiếp tục bỏ vào lửa nung rồi lại đập cho đến khi nào thành hình như ý.

Rèn xong, người Ca Dong tiếp tục sử dụng dũa (hoặc lá rừng) dũa những đoạn bị mẻ, sứt hoặc chưa đều. Khi lưỡi của vật dụng đã nhẵn, họ tiếp tục lấy đá để mài, mài thật kĩ cho đến khi đầu lưỡi sắc hơn và bong ra một lớp trắng ở đầu lưỡi thì mới thôi. “Nhìn vậy chứ mài không đơn giản đâu, mình phải mài thật nhanh, thật tỉ mỉ và khéo léo thì dụng cụ mới bén như ý muốn”- ông A Nỉ ở thôn Điek Tem chia sẻ.

Sau khi vật dụng đã có độ bén nhất định, người Ca Dong bắt đầu lấy máu con mang bôi đều lên lưỡi vật dụng. “Đây là bí quyết của người Ca Dong mình đấy. Bôi máu con mang lên sẽ làm cho lưỡi dao, rựa, rìu...  rất bén và bền, khó sứt mẻ” – ông A Lược bộc bạch.

Vì không dễ bắt được con mang nên khi có máu con mang người dân Ngọc Tem thường để dành sử dụng nhiều lần. Để bảo quản máu con mang được lâu, từ kinh nghiệm của cha ông truyền lại, người Ca Dong lấy ống nứa cạo sạch lớp ruột bên trong, sau đó đổ máu mang vô ống nứa rồi giã lá trầu và muối trộn chung vào máu. “Nếu không có lá trầu và muối thì chỉ để được 1-2 ngày thôi. Có lá trầu và muối thì máu con mang sẽ không bị lên dòi, mình để dành bao lâu cũng được” – ông A Lược cho biết.

Bôi máu con mang xong, các thợ rèn tiếp tục đưa vật dụng vào đống than cho đến khi đỏ rực lên mới lấy ra, nhúng vào nước rồi lấy giẻ lau là đã hoàn thành. Mặc dù các công đoạn đều được thực hiện bằng thủ công nhưng mỗi ngày những thợ rèn lành nghề vẫn làm được từ 10-15 cái dao, Knoa...

Tay chai, da sạm, mồ hôi luôn nhễ nhại nhưng đằng sau những giọt mồ hôi chát mặn là niềm vui, hạnh phúc của người thợ rèn. “Nghe người dân khen sản phẩm tốt mình vui lắm! Sau một thời gian sử dụng, nếu dụng cụ bị mẻ, bị dùi, mình sẽ giúp họ rèn lại, bôi máu con mang vào thì dụng cụ sẽ bén như mới thôi” – ông A Var vui vẻ.

Trong bối cảnh của một nền công nghiệp hiện đại, hàng loạt các công cụ được sản xuất bằng máy móc ra đời với đầy đủ các tính năng nhưng đối với người Ca Dong ở xã Ngọc Tem, các sản phẩm đó vẫn không thể thay thế được chỗ đứng của các sản phẩm thủ công chất lượng, độc đáo do chính các thợ rèn Ca Dong làm ra.

Hoài Tiến