Chuyện về người viết “Bóng cây kơ-nia”

Nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu cho biết khi đọc được bài thơ “Bóng cây Kơ-nia” của Ngọc Anh trong tuyển tập thơ “Tiếng hát Miền Nam” (Nhà xuất bản Văn học, 1960) ông đã bắt tay vào phổ nhạc, nhưng chưa ưng ý lắm. Vừa lúc ấy cũng đã xuất hiện vài ca khúc phổ bài “Bóng cây Kơ-nia”, khiến ông chùn tay, đành xếp lại ý định hoàn thiện ca khúc của mình. Mãi đến năm 1964 Phan Huỳnh Điểu vào chiến trường Tây Nguyên. 6 năm lăn lộn ở đây, cảnh sắc, con người, văn hóa Tây Nguyên thấm đẫm vào tâm hồn và nhận thức của nhạc sĩ, khiến ông trăn trở phải làm một cái gì đó cho vùng đất độc đáo này.

Năm 1970 Phan Huỳnh Điểu ra Bắc điều trị bệnh. Những ngày nằm bệnh, “Bóng cây Kơ-nia” lại ám ảnh ông. Cảm xúc cũ ùa về thôi thúc; những giai điệu ngân nga trở lại trong hồn. Vậy là ngày 12/8/1971, ông hoàn chỉnh ca khúc đã từng ấp ủ, trăn trở bấy lâu. Ca khúc lần đầu tiên được Măng Thị Hội, cô học trò người dân tộc Ba Na ở Bình Định tập kết đang học tại Nhạc viện Hà Nội dùng làm bài thi ra trường và đạt điểm tuyệt đối. Sự thành công ấy khiến ca khúc gây được tiếng vang ngay từ buổi đầu và Măng Thị Hội được gọi vui luôn là… “Măng Kơ-nia”!

Trở lại tác giả “Bóng cây kơ-nia”. Ngọc Anh họ Nguyễn, sinh ngày 3/3/1934 tại xã Đại Hồng, huyện Đại Lộc, tỉnh Quảng Nam. 15 tuổi vào Thiếu sinh quân, học Trường Trung học Bình dân Liên khu V, sau đó làm phóng viên các báo: Vệ Quốc Đoàn, Quân đội nhân dân Liên khu V… Năm 1954 tập kết ra Bắc, làm việc ở Ban Dân tộc Trung ương, rồi sang Ban Văn-Sử-Địa (tiền thân Viện Văn học Việt Nam sau này), chuyên nghiên cứu và dịch thuật văn hóa – văn học Tây Nguyên. Một số sáng tác thơ của Ngọc Anh đã ra đời trong khoảng thời gian này. Điều đặc biệt là dưới tất cả các sáng tác của mình Ngọc Anh đều ghi: Dịch, Phỏng dịch hoặc Sưu tầm… nên người đọc ít biết có một nhà thơ Ngọc Anh chuyên sáng tác về chủ đề Tây Nguyên.

Thời gian ở Bắc, Ngọc Anh gặp gỡ cô gái tên Nguyễn Thị Xoa ở Hải Phòng, yêu nhau rồi lấy nhau và có hai con trai. Hà Nội – Hải Phòng xa nhau cả trăm cây số, lại bận bịu công tác, nên thời gian vợ chồng gần gũi nhau cũng không bao nhiêu. Đến năm 1964 Ngọc Anh được điều về lại chiến trường Khu V, công tác tại Ban Tuyên huấn, rồi Đoàn Văn công tỉnh Kon Tum, hoạt động quanh khu vực núi Ngọc Linh (vùng Tu Mơ Rông ngày nay). Ở Bắc đã ít gặp nhau, bây giờ lại cảnh người Nam kẻ Bắc, nỗi nhớ vợ con ngày càng lặng sâu vào tâm hồn nhà thơ trẻ. 

Thời gian hoạt động ở Kon Tum, Ngọc Anh rất năng nổ đi về các buôn làng, gần gũi bà con, ghi chép, tìm hiểu về cảnh sắc, con người, truyền thống văn hóa các dân tộc Tây Nguyên, luôn nung nấu ý nguyện sẽ “làm một cái gì đó” về vùng đất huyền thoại này. Có lần Ngọc Anh tâm sự với bác sĩ Ksor Krơn (tức Nguyễn Văn Sĩ - sau này là Ủy viên Trung ương Đảng, Bí thư Tỉnh ủy Gia Lai - Kon Tum): Em sẽ cố gắng đi sâu sát, viết nhiều gương chiến đấu, lao động của đồng bào và chiến sĩ Tây Nguyên, đọc thơ, ca hát cho mọi người nghe để bà con biết văn nghệ cách mạng.

Và, đã không có được cái ngày đoàn viên dành cho gia đình nhà thơ trẻ tài hoa này, bởi ngày 15/10/1965, dưới bóng núi Ngọc Linh, Ngọc Anh đã lặng lẽ hy sinh khi mới vừa qua tuổi ba mươi. Về cái chết của Ngọc Anh, nghe nhà văn Nguyên Ngọc kể lại: Lúc ấy vì thiếu thốn, bộ đội ở rừng muốn có ánh sáng phải đào lỗ xuống đất, lót đồ chống thấm, rót dầu vào rồi lấp kín, chỉ chừa chỗ đưa bấc (tim) đèn lên trên để thắp. Vào một đêm văn nghệ (hay họp hành gì đó), “đèn” hết dầu, thay vì để tắt hẳn mới rót dầu vào, vì nóng lòng phục vụ, Ngọc Anh chêm dầu khi bấc còn leo lét cháy. Dầu bắt lửa bùng lên, Ngọc Anh bị bỏng nặng. Bác sĩ Ksor Krơn là người trực tiếp chữa trị cho Ngọc Anh, nhưng không qua được!

Năm 1988, bà Xoa quyết tâm đi tìm hài cốt của chồng hy sinh 23 năm về trước. Sau nhiều ngày mày mò thăm hỏi, bà Xoa cũng tìm tới vùng chân núi Ngọc Linh và được bà con Xê Đăng ở đây giúp đỡ tìm nơi chôn cất Ngọc Anh. Do lâu ngày, mộ phần đã khuất đâu trong cây cỏ không còn dấu tích, tìm mãi mới thấy, bà Xoa và hai con trai cải táng phần mộ nhà thơ Ngọc Anh về Nghĩa trang liệt sĩ huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam, cách quê nhà Đại Lộc không xa.

Ngày nay, ở làng Đăk Viêng, xã Tê Xăng, huyện Tu Mơ Rông, nơi Ngọc Anh thường xuyên đi về hoạt động và được chôn cất khi hy sinh, còn rất nhiều người biết và nhớ Ngọc Anh.

Bà Y Bình kể: Cuối năm 1964 có đoàn Văn công về tuyển diễn viên tại làng Đăk Viêng. Chỉ mỗi mình Y Đồng (sau đổi là Y Mai) được chọn. Y Bình cũng xin đi nhưng vì đang theo học lớp cứu thương, lại đang mang thai nên không được chọn. Đầu năm 1965, Y Bình đến trạm xá dã chiến sinh con, bất ngờ gặp lúc người ta đưa ông Đinh Ngà bị thương vào cấp cứu. Đinh Ngà (người dân tộc H’rê ở H29 – huyện Kon Plông) cho biết Ngọc Anh đã hy sinh. Tin như sét đánh, Y Bình vô cùng thương tiếc anh cán bộ cao to, đẹp trai, đàn giỏi hát hay, thường về làng Đăk Viêng dạy bà con hát những bài ca cách mạng. Quanh vùng ai ai cũng yêu mến Ngọc Anh, nhất là cánh phụ nữ, nhưng lúc ấy kỷ luật nghiêm ngặt lắm, không ai dám để lộ tâm tình. Có lần Y Bình bảo Ngọc Anh làm riêng cho mình một bài hát, Ngọc Anh hứa sẽ có. Nhưng bây giờ thì...!

Bà Y Hoa, chị ruột Y Đồng (tức Y Mai, người duy nhất của làng Đăk Viêng được tuyển làm văn công) bảo: Chỉ có Y Mai là biết rõ hơn về Ngọc Anh thôi, vì nó được đi hoạt động cùng với đoàn Văn công mà. Nhưng bây giờ nó cũng chết rồi.

Y Hoa nhớ hôm tuyển diễn viên, thấy hai chị em bà đều còn trẻ, xinh gái lại hát hay, định tuyển cả, nhưng lúc đó bà đang là y tá thuộc một đơn vị của Tỉnh đội Kon Tum nên không được đi. Bà nhớ nhóm tuyển chọn có hai người, một người tên Ba cao to đẹp trai và một người dân tộc Jẻ-Triêng ở Đăk Glei tên A Hoa. Sau này mới biết người tên Ba là Ngọc Anh. Y Hoa nhiều lần nhờ Ngọc Anh dạy cho nhiều bài hát. Bà hát được chừng 20 bài, nay già yếu nên quên nhiều rồi... Xúc động khi nghe nhắc đến và hỏi chuyện về “anh Ba”, Y Hoa móm mém hát vài câu còn nhớ lõm bõm trong bài “Ai xui là…”

Bà Y Xuân thì kể: Lúc Ngọc Anh hoạt động ở đây Y Xuân đã là cán bộ phụ nữ xã nên rất thường gặp gỡ liên hệ công tác. Y Xuân bảo Ngọc Anh cao to đẹp trai, đàn giỏi hát hay, ăn ở tốt với mọi người, bà con dân làng ai cũng quý mến, cánh phụ nữ rất có “cảm tình” nhưng Ngọc Anh… “nghiêm” lắm (“Nghiêm”, có thể hiểu là do tính cách trầm lặng “giấu mình” cố hữu, và cũng có lẽ lúc nào trong tâm trí nhà thơ cũng đau đáu hình ảnh người vợ xa ở tít Hải Phòng một mình một bóng nuôi dạy hai con trai nhỏ dại thay mình). Như nhiều người khác, Y Xuân cũng được Ngọc Anh dạy cho một số bài hát mới, nay vì tuổi tác đã quên bớt nhiều rồi, chỉ nhớ Ngọc Anh là người rất dễ thương và tiếc là chết còn trẻ quá...

Mỗi người một chuyện về “cái anh” đẹp người tốt nết, đàn giỏi hát hay, ánh mắt lúc nào cũng buồn buồn nghiêm nghị ấy… Đến khi nhắc bài thơ – bài hát “Bóng cây kơ-nia”, ông A Nghin, chồng bà Y Hoa, góp lời: Lớp trẻ bây giờ chỉ hát “Bóng cây kơ-nia” mới mà thôi (ý nói ca khúc của Phan Huỳnh Điểu), các người già ở đây thì vẫn nhớ ngày xưa mình hát theo điệu Kachoi do Ngọc Anh bày cho. Mỗi lần hát lên càng thấy yêu cái cây thân thuộc trên núi rừng mình, càng thấy nhớ bộ đội quê xa về chiến đấu ở quê mình. Ngọc Anh nó tốt lắm!

Vậy là đã rõ, dẫu cứ tự khiêm cung giấu mình, nhưng hình ảnh nhà thơ - chiến sĩ Ngọc Anh vẫn như một bóng kơ-nia lừng lững trong niềm thương nỗi nhớ của bà con Xê Đăng bên bóng núi Ngọc Linh.

Chắc chắn sẽ còn nhiều người nhớ về Ngọc Anh, như cô gái trong lời thơ – lời hát: “Buổi sáng em lên rẫy/ Thấy bóng cây kơ-nia/ Bóng ngả che ngực em/ Về nhớ anh không ngủ/ Buổi chiều mẹ lên rẫy/ Thấy bóng cây kơ-nia/ Bóng tròn che lưng mẹ/ Về nhớ anh mẹ khóc…/ Em và mẹ nhớ anh/ Như bóng cây kơ-nia…”!

Tạ Văn Sỹ