Chuyện vui về loài “thuốc giấu”

Khi tỉnh Kon Tum mới được thành lập lại (12/8/1991), Măng Ri và Tê Xăng - hai địa danh của vùng căn cứ cách mạng trong kháng chiến chống Mỹ thuộc H80 được nhập lại thành xã Măng Xăng của huyện Đăk Tô (cũ). Là một trong những xã vùng sâu vùng xa đặc biệt khó khăn, nên để đến đây, trừ đoạn đường thuận lợi từ thị trấn Đăk Tô tới xã Văn Lem, còn từ đèo Măng Rơi trở đi, đường sá rất khó khăn, trở ngại. Vào mùa mưa, nhiều đoạn, ô tô không thể qua được.

Nằm trong quần thể núi Ngọc Linh hùng vĩ, địa bàn Măng Ri khá hiểm trở, phổ biến với những dãy núi cao từ 1.000 đến 1.500m, sườn dốc lớn, độ chia cắt mạnh, là xứ sở của nhiều loại thực vật, động vật đa dạng, phong phú. Trong đó, tinh hoa  đất trời, rừng núi đã hội tụ vào sâm Ngọc Linh - một loài dược liệu đặc hữu quý hiếm với hàm lượng saponin cao, đã được ghi danh vào sách đỏ Việt Nam.

Ngược dòng lịch sử dược liệu, loài “thuốc giấu” của đồng bào dân tộc Xơ Đăng Bắc Tây Nguyên được đoàn điều tra dược liệu của Ban dân y Khu 5 do dược sĩ Đào Kim Long và Nguyễn Châu Giang dẫn đầu, phát hiện vào tháng 3/1973. Loài thuốc quý này ngay lập tức đã được quan tâm điều tra, nghiên cứu và khẳng định vị trí riêng có của mình trên bản đồ dược liệu nước ta.

Sau một số kết quả nghiên cứu của nhóm dược sĩ Nguyễn Thới Nhâm vào năm 1974, năm 1978, một đơn vị nghiên cứu chuyên đề “Sâm khu 5” đã được Bộ Y tế thành lập. Năm 1985, Trung tâm sâm Việt Nam ra đời trên cơ sở nâng cấp, phát triển đơn vị nghiên cứu; nhằm tập trung nghiên cứu, tạo nguồn nguyên liệu làm thuốc từ các loại cây thuộc họ nhân sâm Việt Nam. Tháng 1/1986, đề tài nghiên cứu trọng điểm cấp nhà nước về cây sâm Ngọc Linh  đã được Hội đồng kỹ thuật Bộ Y tế và Ủy ban Khoa học - Kỹ thuật nhà nước nghiệm thu, đánh dấu quá trình tìm tòi, sáng tạo trong gần 10 năm của các nhà khoa học thuộc Trung tâm sâm Việt Nam cùng sự cộng tác, trợ giúp đắc lực của các chuyên gia sinh hóa, y dược thuộc các viện nghiên cứu, trường đại học nước ngoài. Những kết quả đạt được trên các phương diện thực vật học, trồng trọt, hóa học, dược lý, lâm sàng, nuôi cấy mô và các chế phẩm sâm Ngọc Linh trong suốt 18 năm (1974 - 1992) đã đưa loài sâm quý của núi rừng Ngọc Linh lên vị trí có thể so sánh với các cây sâm thuộc hàng “dược dụng kinh điển” mà loài người tìm ra, mang tên khoa học Panax Vietnamensis.

Trồng sâm Ngọc Linh ở rừng nguyên sinh. Ảnh: TN

Sinh trưởng trong rừng nguyên sinh ở vùng núi cao với thời tiết, khí hậu và điều kiện thổ nhưỡng đặc thù, sau ngày tỉnh Kon Tum được thành lập lại, loài “thuốc giấu” sâm Ngọc Linh được một số đơn vị quản lý, khai thác. Trong đó, Công ty Dược phẩm Kon Tum có sản phẩm “Tinh sâm  khu 5” được ưa chuộng không chỉ tại địa bàn tỉnh.

Tuy vậy, bất cập trong quản lý nguồn nguyên liệu và sự mất cân đối giữa khai thác-bảo tồn khiến “báu vật của đất rừng”ngày càng  bị thu hẹp diện tích, trữ lượng và đáng lo ngại hơn là báo động một nguy cơ tuyệt chủng. Chính vì thế, việc hình thành dự án Bảo tồn và phát triển cây sâm khu 5 của Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường trong giai đoạn 1994 -1997 đã tạo động lực đưa công tác nghiên cứu, bảo tồn và phát triển sâm Ngọc Linh của tỉnh theo đúng quỹ đạo.

Vào năm 1997, cơ quan chức năng đã điều tra, phát hiện 108 vùng sâm thiên nhiên  mọc tập trung thuộc địa bàn 13 xã của 2 huyện Đăk Tô, Đăk Glei, tỉnh Kon Tum và huyện Trà My, tỉnh Quảng Nam. Bên cạnh đó, đã có 11 điểm chốt được khoanh vùng để bảo vệ, khai thác, nuôi dưỡng và phát triển loài “thuốc giấu” ngày nào.

Gần 30 năm sau ngày tỉnh Kon Tum được thành lập lại, Măng Ri đã có nhiều đổi thay. Nhiều nguồn lực đã được tập trung huy động nhằm hồi sinh loài dược liệu quý hiếm mà thiên nhiên ban tặng cho riêng vùng núi Ngọc Linh hùng vĩ. Kết quả nghiên cứu, khảo nghiệm thêm minh chứng thuyết phục về điều kiện sinh trưởng và phát triển của cây sâm Ngọc Linh trong môi trường tự nhiên. Gắn công tác quản lý, bảo vệ rừng với nhân giống, hình thành các vùng sâm đã trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm hiện thực hóa một trong số nội dung trọng tâm thuộc chương trình phát triển các ngành kinh tế mũi nhọn và sản phẩm chủ lực của tỉnh.

Trước đây, nguồn giống sâm Ngọc Linh chủ yếu được một số đơn vị như Trại nhân giống dược liệu Đăk Tô, Lâm trường Ngọc Linh tiến hành. Hiện tại, trên địa bàn xã Măng Ri đã có 2 doanh nghiệp chủ lực là Công ty Cổ phần Sâm Ngọc Linh và Công ty TMHH MTV nông lâm công nghiệp và dịch vụ ĐăkTô đầu tư trồng, chăm sóc, khai thác, chế biến các sản phẩm từ loài dược liệu quý này. Các sản phẩm sâm Ngọc Linh được giới thiệu, tiêu thụ không chỉ ở địa bàn tỉnh mà ngày càng vươn ra thị trường trong nước và quốc tế.

Ở Măng Ri heo hút, khó khăn ngày nào, bây giờ, “sâm Ngọc Linh” đã trở lại thành cái tên quen thuộc trong câu chuyện thường ngày của người dân địa phương. Hàng trăm gia đình bà con Xơ Đăng không chỉ làm công nhân, tham gia giữ rừng, giữ vườn sâm cùng doanh nghiệp, mà còn ra sức gầy dựng “vốn liếng” để giảm nghèo bằng những cây sâm Ngọc Linh của chính mình. 

Trong tổng số hơn 1.500ha cây dược liệu  tại địa bàn tỉnh, có hơn 600ha sâm Ngọc Linh, tập trung chủ yếu tại địa bàn huyện Tu Mơ Rông, mà trọng tâm là xã Măng Ri. Đến nay, 10 doanh nghiệp được tỉnh giao đất, cho thuê đất, giao rừng, cho thuê rừng với tổng diện tích trên 7.600 ha để triển khai các dự án đầu tư, phát triển vùng nguyên liệu và chế biến dược liệu, chủ yếu là trồng sâm Ngọc Linh tại địa bàn huyện Tu Mơ Rông, Đăk Glei.

Hiện nay, tỉnh tiếp tục quy tụ mọi nguồn lực để thực hiện thắng lợi mục tiêu phát triển dược liệu đã được Đảng bộ tỉnh khóa XVI xác định: Đến năm 2025, hình thành khoảng 4.500 ha sâm Ngọc Linh, khoảng 10.000 ha các cây dược liệu khác. Và quan trọng hơn, là  tập trung thu hút đầu tư các cơ sở sơ chế, sản xuất, chế biến sâu các sản phẩm từ dược liệu, phấn đấu phát triển vùng dược liệu tỉnh Kon Tum thành vùng dược liệu trọng điểm quốc gia và trở thành trung tâm sản xuất dược liệu lớn của cả nước.

Thanh Như