Sâm Ngọc Linh- Từ “tri thức dân gian” đến Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Người Xơ Đăng ở xã Măng Ri, huyện Tu Mơ Rông chăm sóc vườn sâm Ngọc Linh. Ảnh: H.L

Truyền thuyết kể rằng, người Xơ Đăng sống dưới chân núi Ngọc Linh thuộc địa phận tỉnh Kon Tum đã “mật truyền” một cây “thuốc quý”, được lấy về từ núi hiểm, rừng sâu, gọi là “Pôm săng “ (tức củ đắng), hay “ngải rọm con” hoặc “thuốc giấu”.

Bà Y Vêng- nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, nguyên Bí thư Tỉnh ủy, một trong những người đặt nền móng cho chính sách bảo tồn sâm Ngọc Linh trước nguy cơ cạn kiệt- kể rằng, trước khi được gọi là “sâm Ngọc Linh” như hiện nay, người Xơ Đăng gọi là “Pôm săng” vì dựa trên đặc tính vị đắng của nó. Trong làng, khi có người già đau ốm, trẻ em bị bệnh, phụ nữ sinh con, người làng bị rắn rết, thú dữ cắn, đều được các già làng chữa trị bằng “Pôm săng”.

Cũng vì “Pôm săng” có thể chữa lành vết thương; trị nhiều loại bệnh trong cuộc sống nơi rừng thiêng, nước độc, nên còn gọi là “Pơ kang”- tức cây thuốc quý. Chỉ có già làng, thầy cúng mới biết phương thuốc này, và cũng chỉ truyền lại điều bí mật cho người được chọn trước khi chết.

Trải qua bao đời, bí mật về “Pôm săng” luôn được người Xơ Đăng bảo vệ, được trân quý như một báu vật mà thần núi, thần rừng đã ban tặng cho họ. Đến những năm tháng chiến tranh, bí mật về cây “thuốc quý” bắt đầu được hé lộ, khi các già làng chỉ cho những cán bộ hoạt động nằm vùng tại đây cây thuốc quý chữa sốt rét.

Những cán bộ hoạt động tại vùng núi Ngọc Linh vào những năm 1952-1953, như các ông Phan Quyết (nguyên Bí thư Tỉnh ủy Kon Tum), Trần Kiên (nguyên Bí thư Tỉnh ủy Kon Tum) từng kể lại, thương cán bộ cách mạng không quen với rừng thiêng nước độc, bị ốm đau hành hạ, già làng chỉ phương thuốc bí truyền của dân tộc mình, dùng để chữa lành vết thương, làm thuốc bổ, chữa sốt rét, rắn cắn rất hiệu quả.

Cùng với việc nắm rõ đặc tính, công dụng của cây sâm Ngọc Linh, cộng đồng cư dân địa phương đã đúc kết cho mình hệ thống tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh khá hoàn chỉnh, từ nhận diện, nhân giống, trồng, chăm sóc, bảo vệ, thu hoạch, chế biến và tác dụng của sâm.

Huyện Tu Mơ Rông và Đăk Glei có hơn 1.200 người nắm giữ tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh. Ảnh: HL

Ví dụ tri thức về nhân giống, trồng cây sâm Ngọc Linh, nhiều người dân nắm vững các khâu, từ thu hái quả, xử lý hạt giống, gieo giống trên luống ươm, chăm sóc sau khi gieo hạt, thời gian đem cây giống trồng dưới tán rừng, đến chuẩn bị điều kiện trồng, thời vụ trồng tốt nhất). Theo thống kê, huyện Tu Mơ Rông và Đăk Glei có hơn 1.200 người nắm giữ tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh.

Hệ thống tri thức này được truyền miệng qua nhiều thế hệ, gắn liền với lối sống hòa hợp với thiên nhiên. Dần dần, để phục vụ các nhu cầu trong đời sống, các tri thức này được lưu truyền và phổ biến rộng rãi trong cộng đồng để cùng phát triển khu vực trồng sâm tại địa phương.

Từ khi việc trồng sâm Ngọc Linh ở Tu Mơ Rông và Đăk Glei phát triển, những người già có kinh nghiệm đã chia sẻ, giúp đỡ người trong làng trồng sâm. Ngày nay, với sự hỗ trợ của chính quyền, doanh nghiệp, diện tích trồng sâm Ngọc Linh trong dân đạt khoảng 333,63ha.

 Đặc biệt, gắn liền với cây sâm Ngọc Linh là niềm tin, tín ngưỡng về “thần rừng” của người Xơ Đăng. Ông A Điện Biên (ở xã Ngọc Lây, huyện Tu Mơ Rông)- người có nhiều kinh nghiệm về tìm kiếm sâm Ngọc Linh tự nhiên trước đây, và sau này là trồng sâm Ngọc Linh, từng kể rằng, trong quá trình khai thác, trồng sâm Ngọc Linh, người Xơ Đăng vẫn duy trì một số kiêng cữ từ thời ông bà truyền lại.

Như khi đi vào rừng lấy sâm, phải thực hiện nghi thức nhổ một cây sâm tại vị trí cần lấy đem trồng ở vị trí khác; lấy cây đót vừa vẽ vòng tròn xung quanh cây sâm vừa trồng và báo với thần linh là cây sâm này dành cho thần, cầu xin thần linh cho phép lấy sâm còn lại để mang về nhà sử dụng.

Hay vào cuối năm, người Xơ Đăng đều tổ chức nghi lễ tại nhà để tạ ơn thần linh đã bảo vệ, phù hộ mùa màng bội thu, gia đình khỏe mạnh, cây sâm phát triển tốt. Tại các chốt trên vườn sâm, các hộ gia đình trồng sâm cũng cùng nhau tổ chức các nghi thức này. Từ đó, dần hình thành giá trị văn hóa đặc sắc liên quan đến sâm Ngọc Linh của người Xơ Đăng.

Thực hiện chỉ đạo của Thường trực Tỉnh ủy (văn bản số 6809-CV/VPTU ngày 28/8/2024) và UBND tỉnh (văn bản số 3142/UBND-KGVX ngày 5/9/2024), tháng 9/2024, Sở VH,TT&DL phối hợp với các đơn vị, địa phương liên quan triển khai lập hồ sơ khoa học “Tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh ở các huyện Tu Mơ Rông và Đăk Glei, tỉnh Kon Tum” để đề nghị Bộ VH,TT&DL đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Đây là kho tàng quý giá, vừa mang giá trị văn hóa, vừa có ý nghĩa to lớn về phát triển kinh tế - xã hội”- Tờ trình của UBND tỉnh gửi Bộ VH,TT&DL khẳng định.

Và mới đây, ngày 3/6/2025, Bộ trưởng Bộ VH,TT&DL ban hành Quyết định số 1656/QĐ-BVHTTDL đưa “Tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh huyện Tu Mơ Rông và huyện Đăk Glei, tỉnh Kon Tum” vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Việc công nhận tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh là di sản văn hóa quốc gia có ý nghĩa rất quan trọng, thể hiện sự ghi nhận đối với những kiến thức, kỹ năng và kinh nghiệm quý báu của cộng đồng DTTS tỉnh Kon Tum về sâm Ngọc Linh; tạo động lực để bảo tồn và gìn giữ tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh, truyền lại cho thế hệ sau; đóng góp vào sự đa dạng, giàu có của kho tàng văn hóa.

Vấn đề đặt ra hiện nay là chính quyền và ngành chức năng cần có kế hoạch gìn giữ, tôn vinh và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể của địa phương, của dân tộc cụ thể và hiệu quả. Qua đó, nâng tầm giá trị của sâm Ngọc Linh, không chỉ về giá trị kinh tế, y học, mà còn là tài nguyên văn hóa đặc sắc; góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế dược liệu gắn với du lịch sinh thái và văn hóa truyền thống bền vững.        

Hồng Lam